Բաբգէն եպիսկոպոս Կիւլեսէրեան

ԱՂԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱՆԹԱՇԵԱՆ․
ՆԱՒԹԻ ԻՇԽԱՆԸ
Բ․

Անշուշտ շա՜տ հետաքրքրական պիտի ըլլան սա՛ քանի մը գիծերը Մանթաշեանի կեանքէն ու գործերէն, մասնաւորապէս գործի մարդոց և գործի մէջ նոր նետուող երիտասարդներու համար։
Մանթաշեան խանութպանի մը զաւակ եղած է և պաշտօնեայ այլևայլ կտաւեղէնի (մանիֆաթուրա) վաճառատանը, սկիզբները շաբաթական երկու րուպլի (=25 ղրշ․) վարձքով։ Մանթաշեանց տան տարեկան ծախքը, իր հօր տետրակին համեմատ, 1․200 րուպլին չէ՛ անցած Թիֆլիզի պէս տեղ մը։ Մանթաշեան իր հօր առևտրական տետրակը, վրացերէնով գրուած, մասունքի պէս գուրգուրանքով կ՛պահէ իր անձնական դրամարկղին մէջ․ տետրակ մը հայրենի, որ իր ամբողջ նուիրականութենէն զատ, համեմատութեան անհամեմատելի եզր մը կ՛կազմէ Մանթաշեանի հիմիկուան տետրակներուն։ Իրողութիւնն այն է որ Մանթաշեան համեստ ընտանիքի մը զաւակ եղած է, և իր ծառայած վաճառատան հաւատարիմ և ուշիմ պաշտօնեան։

Վասն զի, ան միմիայն իր հաւատարիմ պաշտօնեայի պարտականութիւնները չէ՛ որ կ՛կատարէ հաւատարիմ բծախնդրութեամբ, այլ և կ՛ուսումնասիրէ իր ծառայած գործը, այսինքն ուշադրութեամբ կ՛հետևի գործին և կ՛քննէ առևտուրին գաղտնիքը և մէկիկ մէկիկ կ՛նշանակէ իր ծոցին տետրին մէջ, թէ այսինչ ապրանքը քանիո՞վ կ՛գնուի Մանչեսդրի մէջ, քանիո՞վ մալ կ՛ըլլայ Թիֆլիզ և վերջապէս ի՞նչ շահով կ՛վաճառուի։ Այս բոլորը խնամքով ուսումնասիրելէ ետքը, կ՛համոզէ իր հայրը, որպէսզի իրենց ունեցած փոքրիկ դրամագլուխն յատկացնէ կտաւեղէնի մեծ առևտուրին՝ գործի սկսելով ուղղակի Մանչեսդրի մէջ։ Մարդը պահ մը կ՛վարանի իր զաւկին այս հանդուգն առաջարկութեան առջև, բայց միանգամայն՝ իբր առևտուրի մարդ, յայտնապէս կ՛տեսնէ հսկայ շահն և կ՛համակերպի իր զաւկին։ Մանթաշեան հրաժեշտ կուտայ իր ծառայած վաճառատան և կ՛յայտարարէ թէ առանձին գործի պիտի ձեռնարկէ իր հօրը հետ Պարսկաստանի մէջ։ Պարսկաստանը պատրուակ մ՛էր՝ նախանձի և թերևս ատելութեան և դժուարութիւններու առաջքն առնելու համար մտածուած։ Մանթաշեան իր հօրը հետ Թիֆլիզի գործերը կ՛կարգադրէ և ճամբայ կ՛ելլէ Պարսկաստանի անունով, բայց իրապէս Եւրոպա կ՛անցնի և Մանչեսդրի մէջ կ՛ձեռնարկէ իր ծրագրած և երևակայած գործին։ Հիանալի յաջողութիւններ կ՛քաջալերեն երիտասարդ Մանթաշեանը, որուն ապրանքները կ՛փնտռուին Թիֆլիզի մէջ, և նոյն իսկ Պաղտատի մէջ ճիւղ կ՛բանայ իր գործին։ Բայց ուշիմ և ձեռներէց Մանթաշեան շատ պզտիկ կ՛գտնէ վաճառականութեան այս ճիւղն և կ՛որոշէ նետուիլ Բագու, նաւթի քաղաքը, իր առևտրական ձիրքերուն և ձգտումներուն լայն լայն ասպարէզներ տալու համար։

Արդէն մեռած է իր հայրը, ինք բացարձակ տէրն է իր գործին, զոր դարձեալ կ՛կարգադրէ, և կ՛ըսուի թէ 150․000 րուպլիով կ՛նետուի Բագու և կ՛սկսի նաւթի շահաստանին մէջ գործել։ Կ՛ըսուի նաև թէ առանց ոևէ ձախորդութեան, Մանթաշեան յաջողած է հոն իր բոլոր ձեռնարկներուն մէջ։ Իր գնած նաւթաբեր հողերն անվրէպ նաւթ արտադրած են ուշագրաւ յորդութեամբ։ Շատ անգամ ինք այդ հողերուն վրայ իր գաւազանով նշաններ ըրած և հրամայած է որ փորուին այդ տեղերը, և անսխալ՝ մեծ և տևական բղխումներ ու ցայտումներ տուած են նորափոր հորերը, ըսել է՝ ոսկի՛ հոսած է։ Ա՛լ մնացածն յայտնի է։ Ես Մանթաշեանի գործին ու գործունէութեան մանրամասնութիւններուն մէջ պիտի չմտնեմ, վասն զի ոչ այդ իմ գործս է, ոչ ալ կ՛ծառայէ այս գրութեան նպատակին։ Իմ նպատակս բացատրելու համար կ՛ըսեմ միայն, թէ կտաւեղէնի վաճառատունը շաբաթն երկու րուպլի վարձքով աշխատող պաշտոնեայ մը Նաւթի Իշխանն է այսօր, և իր պատրաստ հարստութիւնն 30-40 միլիոնի կ՛հասնի։
Շատերն առհասարակ բախտի ժպիտ մը կ՛ընդունին Մանթաշեանի տարօրինակ և անհաւատալի յաջողութեան մէջ։ Առարկութիւն չունիմ ասոր դէմ։ Բայց անուրանալի է որ գիտցած է գնահատել Բախտին ժպիտն և իր ուշիմութեամբ վայելել անոր քմահաճոյքներուն և խաղերուն հեշտալի կողմերը։

Գիտնալով հանդերձ դատողութիւններու այս կերպերը, մասնաւորապէս հետաքրքրուեցայ գիտնալ թէ ո՛րչափ ուժեղ է Մանթաշեան իր վաճառականի և ձեռնարկուի ոգիով։ Ինձ տրուած պատասխանը բացարձակապէս հաստատական էր։ Նա գիտէ իր գործին գաղտնիքն և ոգի՛ն է այդ հսկայ կազմակերպութեան։ Եթէ շատերուն հասկցածին պէս զուտ բախտի ժպիտ ըլլար Մանթաշեանի յաջողութեան գաղտնիքը, ահա՛ իր զաւակները, որոնց ստոյգ է որ բախտը ժպտած է, բայց բախտաւոր չեն ըստ իս։ Որովհետև իրողութիւնը սա՛ է, որ անոնք ատակ և ընդունակ չեն Մանթաշեանի կորիւններ ըլլալու, իրենց հօր կազմակերպած գործն եթէ ոչ աւելի խոշոր համեմատութիւններու հասցնելու, գոնէ զայն չխանգարելու համար։
Կ՛ըսուի թէ Մանթաշեան իր զաւակներուն մէյ մէկ միլիոն կտակած է՝ մնացածն յատկացնելով բարեգործական նպատակներու, և ըսած է, որ ես հօրմէս գրեթէ ոչինչ բան մը ժառանգեցի և հասուցի այս վիճակին, թող իմ զաւակներս մէյ մէկ միլիոնով յաջողին իրենց գործերուն մէջ։ Մանթաշեանի պէս գործի մարդուն այսպիսի գնահատումն իր գործունէութեան վախճանին և իր զաւակներու ապագայի մասին, մեծ հերքումն է անբան բախտաւորութեան մը ժպիտներուն, երբ մարդն ատակ և ընդունակ չէ հասկնալու այդ ժպիտներուն իմաստը։
Շատ տխու՜ր է անգան մ՛ալ շեշտել, որ մասնաւորապէս մեր մէջ հարստութիւններն աճում և կեանք չունին։ Թանկագին բացառութիւնները մէկդի, խոշոր մեծամասնութիւնն անհերքելի փաստն է սև իրականութեան։ Զօրաւոր պատճառներ կան անշուշտ, որ հարուստներու կամ հարստացած մարդոց զաւակներն անընդունակ են շարունակելու և մեծցնելու իրենց ժառանգած հարստութիւնները։ Այս պատճառներու մէջ կա՛յ բնախօսականը, այսինքն՝ անոնք իրենց ծնունդով իսկ ախտաւոր են և անյարմար ոևէ գործի․ կա՛յ կրթականը, այսինքն՝ անոնք թերի և անզգոյշ կրթութիւն մը հազիւ տեսած են, հետևաբար շռայլ ու անսանձ կ՛ապրին, խնամք չեն վայելեր, հայրենի հարստութիւնը կ՛աւրէ կ՛ապականէ անոնց բարոյականը, որոնք յայտնի կամ գաղտնի կ՛ենթարկուին ամէն մոլութեան, կ՛եղծանին, կ՛զեղծանին և կ՛կորցնեն ամէն ընդունակութիւն, ուշիմութիւն և ձեռներէցութիւն գործի մէջ և գործի համար։ Եւ այս ու դեռ ուրիշ պատճառներով՝ մեծ հարստութիւններ, եթէ ուշիմ ու բարի հարուստին հեռատեսութեամբ չեն յատկացուած իր պատկանած ազգին կարևոր պէտքերուն, բոլորովին կ՛մարին, կ՛փճանան, և կամ ուրիշներու կ՛վիճակին՝ իր վախճանումէն ետքը։

Ինձ այնպէս կ՛թուի թէ Մանթաշեան ինքն ալ խորին ցաւով դիտած է իր ժառանգներուն անատակութիւնն և իր իշխանական հարստութեան դադարումն իր մահէն ետքը։ Ինքը, առանց բարձր և մասնագիտական կրթութիւն մը տեսնելու, յայտնապէս իր խելացի աշխատանքով ո՛չ միայն իր գործը կ՛վարէ ու կ՛մեծցնէ, այլ նաև լեզուներ կ՛սորվի՝ չտակարանալու համար իր ասպարէզին մէջ։ Մանթաշեան գործի մարդ է, գործնական մարդ, շատ լաւ գիտէ հայերէն ու վրացերէն, բաւական յաջողութեամբ կ՛գրէ ու կ՛խօսի ռուսերէն և ֆրանսերէն, և կարծեմ անգլիերէնի ալ ծանօթ է քիչ շատ։
Իր գործը, այնքան հսկայ և զբաղեցնող, Թիֆլիզէն կ՛կառավարուի։ Վարչական մարմինը կ՛կազմուի հինգ հոգիէ, ինք Մանթաշեան նախագահ և իրեն ու իր գործին ամէնէն մօտիկ չորս հոգի ալ, որոնց մէկն իր զաւակը։ Թիֆլիզի կեդրոնական գրասենեակին մէջ գրիչ շարժող և տնօրինող անձեր քսանէ աւելի են։ Գործին կարևորութիւնը, աշխատողներուն արժանիքը, Մանթաշեանի բարութիւնը՝ քով քովի եկած, ամէն կերպով հանգիստ, նոյն իսկ փառաւոր կեանք մը ապահոված են իր պաշտօնեաներուն և խորհրդակիցներուն համար։ Այս պարագան մասնաւորաբար կ՛հրճուեցնէ զիս, և համարումս աւելի՛ ևս կզօրացնէ Նաւթի Իշխանի մասին, որ գիտէ շահիլ և շահեցնել իր մարդոց, վասն զի կեանքի և կենցաղի բոլոր կողմերը գիտէ և գիտէ մա՛նաւանդ, որ ինքն ալ երբեմն պաշտօնեայ էր, և ի՛նչպէս կ՛վարձատրուէր, և թէ հիմա ինքն ի՛նչպէս պարտաւոր է վարձատրել իր երբեմնի վիճակակիցները։

Մանթաշեան իր միլիոններուն մէջ ապրած է այնպէս, ինչպէս որ կ՛վայելէր ջէնթլմէնի մը։ Եւ ես, իմ լսած այլևայլ պատմութիւններն ու մանրադէպերը քով քովի բերելով, բաղդատած եմ Նաւթի Իշխանը՝ Կալլէսի Իշխանին (Անգլիոյ հանգուցեալ Էտուարտ Է թագաւորին) հետ, որ առանց պզտիկնալու՝ առատօրէն վայելած է իր հարստութեան հաճոյքն ամէնէն պերճ քաղաքներու և շրջանակներու մէջ։

Ատեն մը հինգ րուպլինոց ոսկիները գրպանը լեցուցած՝ հաճոյք զգացած է քառասուննոցի պէս տալով զանոնք Թիֆլիզի փողոցներուն մէջ իր ետևէն վազող մուրացիկներուն։ Առանց պզտիկցնելու իր պաշտօնեաներն ու գործակիցներն իր գործին մէջ, նոյնպէս իր երիտասարդութեան բարեկամները, գրագէտներն ու գործիչները՝ մասնակից ըրած է իր հարստութեան և դեռ կ՛ընէ։ Ստուգեցի որ այսօր Մանթաշեանի ծախքով 50 ուսանողներ այլևայլ համալսարաններու մէջ ուսում կ՛առնեն։

Մանթաշեան իր ամէն գործին մէջ և ամէն տեղ պահած է իր պատուական Հայ քրիստոնեայի նկարագիրը։ Եկեղեցւոյ պայծառութեան նախանձախնդիր է, և եթէ գիտնայ որ միշտ իր հոգևոր վայելքները պիտի ունենայ եկեղեցիէն, առանց անհանգիստ ըլլալու, անխափան կ՛դիմէ կիրակիներու ժամերգութեան։ Տարեկան 600 րուպլի յատկացուցած է Թիֆլիզի Մայր-եկեղեցւոյ մէջ քարոզիչ մը պահելու համար։ Բայց շատ չի անցեր՝ քարոզիչը հեռացուցած է և ատեն մ՛ալ քարոզչի յատկացուցած գումարը գանձեր են Մանթաշեանի գրասենեակէն՝ ամենայն բարեխղճութեամբ։
Մանթաշեան այնքան նախանձախնդիր է Հայ կեանքի և Եկեղեցւոյ աւանդութիւններուն, որ թող չէ տուած որ իր զաւակներէն մին ամուսնանայ ռուս աղջկան հետ, և կ՛ըսուի թէ 60․000 րուպլի տուած է աղջկան՝ հեռացնելու համար զայն իր զաւկին փեշէն։ Ժողովրդական առածի համեմատ՝ «Հարուստին դրամը աղքատին բերանը կ՛յոգնեցնէ»։ Մանթաշեանի ոչ միայն հարստութիւնը, այլ նաև իր կեանքէն առնուած հետաքրքրական մանրադէպնէր, առակ եղած են ժողովուրդի հարուստ կամ աղքատ շրջանակներուն մէջ։

Նաւթի Իշխանին բարեգործելու և ծախսելու եղանակն ալ հետաքրքրական է։ Իր ընդհանուր հաշիւն արդէն կեդրոնացուցած է Թիֆլիզի գրասենեակին մէջ, և հետևաբար հաշուի տակ յայտնի է որ բարեգործական նպատակներով ի՛նչ գումարներ տրուած են և կ՛տրուին։ Գրասենեակի տետրակներուն անծանօթ ծախքեր ալ ունի Մանթաշեան, հանելով իր անձնական ծախքերուն յատկացուած գումարէն, որոնց մանրամասնութիւններն ի՛նքը միայն գիտէ։ Եւ անշուշտ ա՛յս ձևով իր ըրած բարերարութեան թէ՛ չափը, թէ կերպն հաւասարապէս նշանակելի են և հետաքրքրական։
Մանթաշեանի բարեգործական առատաձեռնութիւններուն մէջ, եթէ կայ զարմանալի պարագայ մը, այն ալ սա՛ է որ Նաւթի Իշխանը իր ուշագրաւ և տևական բարիքներն յատկացուցած է , կ՛ըսուի, միայն և միայն Կովկասի Հայոց պէտքերուն։ Թուրքիոյ Հայոց համար մինչև հիմա իր ըրածները փոքր և պատահական բաներ եղած են։ Ինքն այնպէս կ՛խորհեր եղեր, որ արևմտեան և արևելեան Հայոց հարուստները իրենց ազգային շրջանակներու համար բարեգործեն։ Եթէ բոլորովին վճռական չէ այսպիսի մասնաւորում մը Մանթաշեանի կողմէ իր բարեգործութեան, իրաւունք պիտի ունենամ ենթադրելու, որ Մեծ Բարերարին այս ընթացքը սուր, թելադրիչ խրատ մը, դաս մ՛է Հայոց յայտնի և անյայտ մնացած հարուստները բարեգործութեան մղելու։ Ստոյգ է որ մեր հարուստներ առհասարակ առարկող եղած են նոյն իսկ սովորական նուիրատուութիւններուն ատեն, քան թէ վեհանձն, և շատերն ալ, գաղտնի հարուստներ, բոլորովին գաղափար չունին տալու պարտքին և վայելքին վրայ։ Ես Կովկասի ճամբորդութեանս միջոցին առիթներ ունեցայ արժէքաւոր շրջանակներու մէջ յայտարարելու, թէ մեր Պոլսոյ հարուստները չափազանց բեռնաւորուած են, մանաւանդ տասնեակ տարիներէ ի վեր, երբ արտաքոյ կարգի կոտորածներու, երաշտութեան և սղութեան պարագաներուն, գրեթէ իրենց ուժէն աւելի պարտքեր ստանձնեցին ու գործադրեցին։ Պոլիս միշտ տուող և առատօրէն տուող եղած է հնուց ի վեր։

Բայց համիտեան կառավարութեան շրջանին բոլոր երկրի տնտեսական տագնապներու մէջ մասնաւորապէս Պոլսոյ հարուստներն ալ այնքան տագնապեցան, որ ապերախտութիւն պիտի ըլլար անոնց դէմ դժգոհութեան ոևէ արտայայտութիւն ընել։ Պէտք է շեշտել մանաւանդ սա պարագան որ Պոլսոյ հարուստները միշտ մանր մունր բայց յարատև նուիրատուութեամբ անընդհատ մասնակցած են ներքին ամէն տեսակ հանգանակութիւններու, և այս ձևով կարևոր գումարներ ելած են անոնց քսակներէն։ Կովկասի և Պոլսոյ հարուստներու վրայ խօսուած ատեն կարելի չէ իրական բաղդատութեան մը եզրներուն վրայ կանգնիլ և որոշել անոնց իւրաքանչիւրին բարեգործութեան չափը։ Որովհետև ամէնէն առաջ Պոլսոյ մէջ չկան կովկասեան հարստութիւններ, և Մանթաշեան մը այս իսկ պատճառով միայն Կովկասի Հայութեան չէ, այլ բովանդակ Հայութեան զաւակն է, և բոլոր Հայութիւնը, և անշուշտ մե՛ծ իրաւամբ Թուրքիոյ Հայութիւնը պէտք է բարերարուի Նաւթի Իշխանին միլիոններէն տևական կերպով մը։ Իմ մասիս․ Մանթաշեանն և իր գործը քիչ շատ ճանչնալէ ետքը, պարտք կ՛համարիմ այս իրողութեան վրայ լրջորէն դարձնել իր ուշադրութիւնը, և կ՛կարծեմ որ լայն խորհած ատեն իրաւունք պիտի տայ ինծի, և թերևս գոհ ալ պիտի ըլլայ, որ ուշադրութիւն հրաւիրեցի իր անժխտելի պարտքին՝ հանդէպ Թուրքիոյ Հայութեան, որ նոյն իսկ առևտրական տեսակէտով իր նաւթերուն մեծագոյն սպառողն եղած է։ Կովկասի Հայոց պէտքերն ալ շատ են, մա՛նաւանդ գիւղերու մէջ, որոնց առտնին և մտաւոր կացութեան թշուառութիւնը մօտէն տեսայ։ Բայց թշուառութեան այս կերպը ինչպէս Կովկասի, նոյնպէս Թուրքիոյ մէջ այնպիսի իրողութիւն մ՛է, որ աւելի Հայ Ազգին ընդհանուր չքաւորութեան և թշուառութեան հետևանքն է և ոչ թէ բռնակալութեան, հարստահարութեան, կոտորածներու, աւարառութեան, հրկիզումներու և անպայման երաշտութեան, որոնք չկան Ռուսահայոց մէջ, և որոնց աղետաբեր գործողութիւնը քանիցս խորապէս կրեց Թուրքիոյ Հայութիւնը՝ համիտեան բռնութեան տակ, և այս դժբախտութեան հետևանքով զրկուեցաւ ան իր ազգային զարգացման ազդակները վերականգնելու և զանոնք զօրացնելու միջոցներէն։
Մեր հարուստներն և Նաւթի Իշխանն այս տեսակէտով դիտելու են իրողութիւնները։ Եւ մասնաւորապէս Նաւթի Իշխանը, որ բարեգործութիւններու նուիրած է իր միլիոնները, և կ՛մաղթենք որ դեռ շատ ատեն ունենայ նուիրելու։

Հրապարակումը՝ Խաչատուր Դադայանի

Հեղինակի նյութեր

• Կեղծիք
• Սիրտս ցավում է․․․ամոթից
• Մանթաշյանցի նվիրաբերությունը գթության քույրերին
• Ահա և վերջ․․․
• Նոր գտածո
• Բարերարյալը
• Հոգևորականության դերակատարումը՝ ենթատեքստով
• Ազգապահություն
• Կեցցե հայ-թրքական բարեկամությունը
• Շահան Նաթալիի նամակը Միսաք Թորլաքյանի մահվան կապակցությամբ (Բոստոն, նոյեմբերի 13, 1968 թ.)
• Առասպել
• Հայրս ու ես
• 10 տոկոս
• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)

Մեկնաբանություններ